Wolność wyobraźni

Uwielbiał bary, alkohol i tytoń. Lubił książki de Sade`a oraz filmy Fritza Langa i Andrzeja Wajdy. Nie cierpiał reklamy, nadmiaru informacji i nacjonalizmu. W 110 rocznicę urodzin Luisa Buńuela przedstawiamy sylwetkę tego znanego i kontrowersyjnego reżysera.

W swoim pierwszym filmie, Psie andaluzyjskim, zagrał mężczyznę, który brzytwą przecina gałkę oczną towarzyszącej mu kobiety. I choć później zmienił styl wypowiedzi na bardziej subtelny, można potraktować ten gest jako określający charakter całej jego twórczości. Bezkompromisowej, nieskrępowanej i odrzucającej konwencjonalne spojrzenie.

Od średniowiecza do cywilizacji informatycznej

W swoich wspomnieniach Luis Buńuel napisał: "Można by rzec, że w miasteczku, gdzie się urodziłem 22 lutego 1900 roku, średniowiecze przetrwało aż do I wojny światowej". Miasteczkiem tym była Calanda w Dolnej Aragonii, miejsce, gdzie o wszystkim decydowały pochodzenie i religia. Z pewnością nie mógł narzekać na to pierwsze, urodził się w bardzo zamożnej rodzinie. Dotkliwie odczuł jednak wszechogarniający wpływ hiszpańskiego katolicyzmu, zwłaszcza, jeśli chodzi o sprawy płci. Wychowanie, któremu został poddany nazwał nawet „najokrutniejszym uciskiem seksualnym, jaki znała historia". W Calandzie zetknął się również po raz pierwszy ze śmiercią, której widok opisywał jako fascynujący i zarazem odpychający. Doświadczenia z dzieciństwa wpłynęły na jego filmy, których głównymi tematami były miłość, religia i śmierć.

Naukę zaczął w kolegium jezuickim w Saragossie. Był dobrym uczniem, ale sprawiał dużo problemów swoim zachowaniem. W wieku 13 lat przyszedł pijany na poranną mszę i zwymiotował na posadzkę kościoła.

Studiował w Madrycie, gdzie zaprzyjaźnił się z poetą Federico Garcią Lorcą i Salvadorem Dalim. Pisał wiersze, włóczył się po barach, uprawiał sport i zajmował się hipnozą. W 1925 r. wyjechał do Paryża. Tam wstąpił w szeregi surrealistów i wraz z Dalim nakręcił Psa andaluzyjskiego. Pod wpływem znajomości z takimi artystami jak Tristan Tzara, Andre Breton czy Maks Ernst jego poglądy uległy dużemu zradykalizowaniu, zaczął niecierpliwie wyglądać wielkiej rewolucji, która odmieniłaby dotychczasowe oblicze świata. Wkrótce jednak zrozumiał iluzoryczność swoich nadziei. W roku 1936 przyglądał się hiszpańskiej wojnie domowej, opowiadając się przeciwko siłom frankistowskim. Zbiorowe egzekucje i rabunki, których dopuszczała się także jego strona, budziły w nim odrazę. Choć był zaciekłym antyklerykałem, nie aprobował masakr dokonywanych na księżach przez anarchistów. Pozostał do końca wierny Republice, ale od czasu tej wojny stracił na zawsze wiarę w politykę.

Po zwycięstwie Franco wyjechał na krótko do Stanów Zjednoczonych, a potem osiadł na dłużej w Meksyku, gdzie znów zaczął robić filmy, m.in. adaptację Robinsona Crusoe. Do Europy powrócił dopiero w 1960, żeby zrealizować w Hiszpanii Viridianę. Wciąż mieszkał w Meksyku, ale filmy, wśród których znalazły się jego największe dzieła, takie jak Piękność dnia czy Dyskretny urok burżuazji, robił już w Europie. Zmarł 29 lipca 1983. Pod koniec życia najbardziej martwiły go przeludnienie, nadmiar informacji i bomby jądrowe, które uznawał za ostateczne skompromitowanie się nauki, będącej wrogiem człowieka.

Subtelny skandalista

Buńuel nie starał się szokować za wszelką cenę. Rozpowszechnienie się nieuzasadnionych wulgaryzmów i obsceniczności w sztuce uważał za odrażające, nazywał to „żałosną karykaturą wolności". Jego filmy nigdy nie przekraczają granic dobrego smaku. W jego życiu prywatnym, poza gwałtownymi, ale krótkotrwałymi napadami agresji, również ciężko znaleźć jakieś szczególnie szokujące wydarzenia. Z dwóch orgii, w których miał okazję wziąć udział, żadna nie doszła do skutku. Jedna z nich, zorganizowana dla niego przez Chaplina, skończyła się kłotnią zaproszonych pań o to, której z nich przypadnie słynny komik. Pomimo tego, skandal towarzyszył twórczości Buńuela od samego początku.

Po premierze jego drugiego filmu, Złotego wieku, prawicowa prasa francuska rozpętała nagonkę na dzieło, a bojówki nacjonalistycznych organizacji zdemolowały kino, w którym obraz był pokazywany. W obawie przed dalszymi zamieszkami, prefekt policji paryskiej wydał zakaz wyświetlania filmu, obowiązujący przez następne pięćdziesiąt lat. Ziemię bez chleba, w której reżyser pokazywał biedę mieszkańców regionu Las Hurdes, hiszpańska prawica nazwała zbrodnią przeciwko ojczyźnie. Po premierze Dziewczyny z wyspy w Stanach jedna z gazet napisała, że Buńuela należałoby powiesić głową w dół na latarni. W czasie wyświetlania jego ostatniego filmu, Mrocznego przedmiotu pożądania z 1977, w jednym z kin wybuchła bomba, a na ścianie ktoś napisał: „Tym razem posunąłeś się za daleko".

Niewinne perwersje

Te kontrowersje wokół jego twórczości wynikały prawdopodobnie z silnego konfliktu, jaki Buńuel odczuwał pomiędzy zasadami moralności uznawanymi w społecznościach, w których żył, a jego moralnością osobistą. Reżyser zawsze z wielką odwagą eksplorował ten temat w swojej sztuce, w przeciwieństwie do wielu innych uznanych twórców nigdy nie zrobił filmu, który można by nazwać starczym, mistrzowskim formalnie, ale akademicko grzecznym.

Po rozczarowaniu polityką uznał, że jedyna wolność, jaką może osiągnąć człowiek, to wolność wewnętrzna, która znajduje się w wyobraźni. Nigdy się jej nie wyrzekł. Choć żałował wielu ze swych, dość licznych, napadów gniewu skierowanych przeciwko innym ludziom, nigdy nie czuł żadnej skruchy związanej ze swoimi filmami. „To co dzieje się w mojej głowie dotyczy tylko mnie i w żadnym razie nie są to tak zwane niecne myśli ani żaden grzech". Do końca wierzył w absolutną niewinność wyobraźni.

Wszystkie cytaty pochodzą z autobiografii Luisa Buńuela „Moje ostatnie tchnienie", tłum. Maria Braunstein, wyd. Świat Literacki, 2006.
Przy pisaniu artykułu korzystałem też z pracy Iwony Kolasińskiej-Pasterczak „Piekła Luisa Bunuela", wyd. Rabid, Kraków 2007.

Dzisiaj w klubie Żak rozpoczyna się przegląd twórczości Buńuela.
Pprogram:

22 lutego - poniedziałek 
18.00   Film archiwalny i Dziennik panny służącej

23 lutego - wtorek
18.00   Piękność dnia
20.10   Droga mleczna

24 lutego - środa 
18.00   Tristana
20.00   Dyskretny urok burżuazji

25 lutego - czwartek
18.00   Widmo wolności
20.00   Mroczny przedmiot pożądania

Szufladka z Buńuelem: 50,-
karnet na całość, 14,-
karnet na dany dzień, wstęp wolny - czł. DKF i na karnet NHEF

Bilety: 16,- normalne, 14,- studenci, 12,- seniorzy

Karol Baranowicz
(karol.baranowicz@dlastudenta.pl)